Đời người, mỗi lần ra quyết định là lúc trực diện với sự căng thẳng nhất của sự chịu trách nhiệm. Đúng hay sai đây, hưởng hay chịu đây, thành hay bại, rẽ trái sẽ đi đâu, rẽ phải sẽ về đâu, đi thẳng sẽ tới hoan lộ hay tử lộ…? Thật sự không dễ để 1 người ra quyết định nếu không được tập luyện từ nhỏ kỹ năng này.

Cha mẹ thầy cô ai ai cũng khuyên “phải cân nhắc kỹ trước khi ra quyết định nhé”, hoặc các sách self-help còn khuyên phải “suy nghĩ thấu đáo, sâu sắc mới ra quyết định”…nhưng than ôi, tuổi trẻ non nớt thì sao mà biết nó thấu đáo, sâu sắc là gì nếu chưa từng ra nhiều quyết định sai. Khuyên vậy tụi nó cứ suy nghĩ miết, nghĩ tới nghĩ lui, và cuối cùng là lui, không làm, vì sợ sai. Rất uổng cuộc đời. 

Một người, từng ra nhiều quyết định sai, sẽ rút kinh nghiệm dần và lớn lên, trưởng thành, quyết định đúng dần, chuẩn dần….Đó là lý do người ra đời sớm, được tự lập sớm sẽ thành công sớm. Cha mẹ hoặc ai đó quyết định giùm 1 đứa trẻ, làm mất khả năng này của chúng, và hậu quả là trở thành “lòng ta thành con rối, cho cuộc đời giật dây” (Chế Lan Viên). Người tự ra quyết định sớm, sai be bét, trả giá nhiều… sẽ từ từ rút kinh nghiệm, ra quyết định cho mình và cho nhiều người hưởng lợi. Một người có tố chất là 1 người dám ra quyết định, và chấp nhận nhanh chóng nếu nó sai, thậm chí cao thủ hơn là biến sai thành đúng, biến nguy thành cơ, vui vẻ vì mình được cơ hội sai mà sửa, cái tôi đủ nhỏ để không hành hạ mình, không trách móc người khác. 

Xưa có người hỏi tổng thống Lincoln, ông làm sao biết trước được mà ra quyết định này hay vậy. Lincoln nói rằng sao ta biết được, chỉ là phán đoán trên cơ sở suy luận và chút trực cảm may mắn mà thôi, nhưng để có sự suy luận đó, ta đã chịu trăm ngàn lần sai lầm, bản thân chịu đựng đủ cả. Muốn linh hoạt, phải đứng giữa ngã ba đường liên tục mà quyết là sẽ đi đâu. Và phải chấp nhận mất. Cái mất dễ chấp nhận nhất với bậc đại tài là mất tiền. Cái mất lớn nhất là mất lòng tin. Chỉ có lòng tin là ráng giữ cho kỳ được, còn lại, mạnh dạn cho mất hết, vì mất mấy cái này đều làm lại được. Ai có khả năng triết học sâu, có tư chất….đều phải hiểu điều này cho cặn kỹ. 

Còn Bành Gia Niên, một tỷ phú từ chối cho con cháu thừa kế tài sản, khi hỏi ông về thâu nhận đệ tử, vì ông chọn đệ tử nối nghiệp không phải là người trong gia tộc, điều rất khác biệt trong văn hoá Á Đông. Ông nói, tôi đã để ý từ lúc họ còn trẻ, còn đi học. Điều kiện đầu tiên là có tư chất. Thông minh, lanh lợi phải hội đủ (có nhiều người thông minh nhưng không lanh lợi và có nhiều bạn trẻ lanh lợi nhưng không thông minh). Nếu không có tư chất, chúng sẽ không hiểu bản chất vấn đề, không nhìn thấu sự việc. Người nông nổi thì cứ nghe theo lời thiên hạ, đọc báo chí và tin vào lăng kính của người khác và kết luận theo người khác. Người cao hơn 1 bậc thì có chút phản biện, đòi phải cứ nhìn bằng mắt, nghe bằng tai…rồi mới dám kết luận. Nhưng người có tư chất, họ suy luận theo cách riêng của mình chứ không phải cứ nhìn và nghe, dù là tận mắt chính tay, nhưng đó chỉ là phần nổi của tảng băng, cái sâu xa bản chất thì phải có tư chất mới hiểu. 

Vậy còn điều kiện đủ là gì? Vì có hàng ngàn người thông minh lanh lợi trong hàng triệu học sinh 18 tuổi đang lơ ngơ giữa ngã 3 đường kia, nhưng chỉ có vài người leo lên bậc thang, còn lại phần đông đứng dưới. Ông Bành mới từ từ giải thích: đó là tính cách chịu chơi, tức dấn thân. Cả cuộc đời đi làm từ lao công đến sau này là tỷ phú thế giới, tôi gặp trăm ngàn hạng người khác nhau, chủng tộc khác nhau…nhưng không ai thành công trong lĩnh vực họ chọn mà thiếu 1 tính cách quan trọng là “chơi tới bến”. Chơi ở đây không phải là chơi bời, mà là chấp nhận rủi ro, chấp nhận sự khác lạ với cái xưa nay họ hiểu biết, chấp nhận sự mạo hiểm và đánh cuộc 5 ăn 5 thua khi ra 1 quyết định cuộc đời. Chuyện nhỏ chuyện lớn gì cũng phải có tính cách táo bạo và chịu chơi này mới được. 

Sáng nay, các bạn đọc nhiêu đó là đủ. Còn nếu có thời gian thì đọc bài ví dụ dưới đây.

---

Tony tự nhận là người hay ra quyết định lạ lùng, đầu tiên là bản thân mình từ thời còn là học sinh tiểu học. Nhiều lần sai lắm, ví dụ thay vì đi con đường quen thuộc đến trường, một sáng nọ ngủ dậy, Tony quyết định đạp xe đi đường khác, và hậu quả là tới trường bị trễ, bị bảo vệ không cho vô, bị ghi vắng, hạ hạnh kiểm. Bị tới cả chục lần nhưng Tony vẫn không sợ. Phần thưởng cho mình là có 1 lần đi trên con đường khác thì thấy nó ngắn hơn, đi ngang qua một ngôi nhà có hồ sen đẹp nao lòng.

 Năm 18 tuổi, quyết định chọn ĐH để thi là quyết định độc lập lớn nhất đầu tiên mà phải nghĩ hơi nhiều. Năm lớp 12, trước quyết định học gì, bao nhiêu người lao vô góp ý. Người bảo mày học giỏi vậy nên vô Bách Khoa ngành tin học, người bảo y dược, người bảo kỹ sư, người bảo sư phạm…Nhưng Tony chỉ nói “dạ con/em ghi nhận”, rồi âm thầm làm hồ sơ thi duy nhất 1 trường, trong bụng nói nếu rớt thì sẽ đi làm công nhân, hoặc học trung cấp nghề nào đó chứ cũng không lãng phí luyện 1 năm thi lại. Đời có bao nhiêu đâu, hem đủ trình độ thì thôi, hem hy sinh thời gian quý giá để ngồi học cái mình không hề ưa thích. Bạn bè Tony lúc đó nộp lúc 5 trường ĐH, ngành nghề lung tung cả, nếu đậu hết thì lựa trường có điểm chuẩn cao nhất mà học, bất chấp khả năng cá nhân hay đam mê. Ba má Tony lúc đó rất buồn, nói miết, phân tích này nọ như không có tiền đi thi đâu, đậu cũng không có tiền mà lên thành phố học, con nghĩ lại đi. Mình không nghe thì giận hờn đủ kiểu, nói không hiếu thảo, con cái gì không nghe lời cha mẹ,…

Tony một mình bắt xe lên thành phố đi thi, mọi thứ lặng lẽ cho được việc của mình (Các bạn tham khảo lại bài Mùi Kiệu trong cuốn Cà Phê Cùng Tony). Với cha mẹ ông bà, chữ “hiếu” trong thời đại mới có nghĩa là mình yêu thương họ, kính trọng họ, biết ơn họ, có trách nhiệm giúp đỡ họ, nhưng không có nghĩa là mọi thứ nhất nhất của họ mình đều nghe theo. Đừng bao giờ “ngoan ngoãn” cho họ sắp xếp cuộc sống của mình, “bố trí” mình học ngành này ngành kia, “cơ cấu” mình vô làm chỗ này chỗ nọ, “mai mối” mình lấy người nọ người kia. Không, không bao giờ có chuyện đó với mình. 18 tuổi là mình phải giành lấy quyền tự lập, tự quyết. Quan hệ gia tộc sẽ luôn vui vẻ bền vững khi không ai “can thiệp vào nội bộ của nhau”. 

Mình là một cá thể độc lập, LÀ NGƯỜI DUY NHẤT BIẾT RÕ MÌNH. Lúc ba má mình làm căng, áp lực khủng khiếp, lôi mọi ràng buộc ra để phủ quyết việc 1 đứa trẻ non dại như mình ra quyết định, mình chỉ nói có 1 câu vầy mà ba má im lặng, đó là “con 18 tuổi rồi, có chứng minh nhân dân, biết cái gì hợp pháp hay bất hợp pháp để mà làm, mà chịu trách nhiệm pháp lý. Ba má sinh con ra, nuôi con khôn lớn, con không lựa chọn được, nên một lòng kính trọng yêu thương. Nhưng bây giờ con chọn nghề, sau này chọn vợ, chọn chỗ ở, chỗ làm, công việc…con xin phép được tự quyết. Mọi lời khuyên của người khác con chỉ ghi nhận, kể cả ba má. Con sai lầm thì con sẽ trả giá, con không để người khác nuôi mình”. Thoạt đầu họ cũng bị sốc, vì quen hình ảnh một cậu bé ngoan hiền bé bỏng, nhất nhất vâng lời, tự dưng giờ ra đứng giữa nhà mà ăn nói kiên quyết như vậy. Nhưng cuối cùng, dưới sự lì lợm bảo vệ quan điểm của mình, đất không chịu trời thì trời cũng phải đành chịu đất, chấp nhận mang tiếng “bất hiếu, mất dạy, cứng đầu, ngu ngốc,…” chấp nhận hết, ai nói cũng không sợ. Mình chả làm gì sai, chỉ quyết định nghề nghiệp của mình mà sao mọi người làm quá lên vậy. Nếu từ con thì con sẽ ra đi, nợ ân tình sẽ trả sau chứ không thoả hiệp giữ lấy bất cứ mối quan hệ nào nếu nó cản trở ham muốn tột bậc của đời con. Mình đã tuyên bố rõ ràng như thế và xách giỏ đi. 

Để có thể tồn tại, trong 5 năm học ĐH, Tony không từ cái nghề gì mà làm ra tiền chính danh hợp pháp. Từ tiếp thị dầu gội đầu tới từng nhà đến bán nước mắm, đến làm lịch, đến phụ giữ xe, bán quán, mở cửa khách sạn… Năm cuối thực tập trong một công ty thủy sản, lương chỉ có 800k đồng/tháng. Năm đó, dù có khách sạn 4 sao nhận làm tiếp tân trả lương 1.5 triệu (hồi đó vàng chỉ có 5 triệu/lượng) nhưng Tony từ chối, vì hem có mê ngành du lịch. Sau này vừa tốt nghiệp, có đi phỏng vấn thử các tập đoàn đa quốc gia, lương 300 đô khởi điểm, Tony cũng từ chối. Bạn bè nói “mày là đứa khùng số 1 Việt Nam, mày gàn dở, đồ ngu như bò”. Thôi kệ. CHỈ MÌNH HIỂU MÌNH. Vì phải làm theo đúng cái đã đam mê tột cùng, còn lương bổng, tiền bạc, sống ở đâu thì chẳng được. 

Ngày tốt nghiệp, Tony xin công ty nghỉ làm 1 ngày để đi nhận bằng. Tối đó, đem cái áo cử nhân về nhà bỏ vô tủ, tự nhiên mất ngủ. Ngồi ngẫm nghĩ lại quãng đời sinh viên của mình, thấy bàn tay chai sạn hết, và còn dư được 3 cây vàng. Ngồi mân mê, nhớ những lần đi giữ xe đạp bị ăn trộm mất phải đền, ngồi khóc cả tiếng đồng hồ ở sân vận động Tao Đàn, những lần đi bán hàng dầu gội đầu, đạp xe rần rật chạy vạy trong mưa, trong nắng, leo lên các chung cư gõ cửa tiếp thị bị chủ nhà ra đuổi, chửi mắng sỉ nhục đủ kiểu, Tony thấy 3 cây vàng này thật quý giá, là mồ hôi nước mắt của mình. Trong đầu lúc đó cũng suy nghĩ, hay là đổi chiếc xe máy mới. Nhưng nghĩ lại, bạn bè mình bây giờ cũng vừa tốt nghiệp, tay trắng cả, mình cũng tay trắng luôn đi, chứ tự nhiên xuất phát điểm của mình vượt trội thế này coi sao được.

Tony quyết định xách ba lô đi xuyên Việt một chuyến, tới vùng đất nào đẹp thì ở lại lâu, không đặt trước khách sạn hay tàu xe gì cả, tự ứng phó cho thêm phần thú vị. Nhưng rủ bạn bè không ai đi, hỏi mấy chục đứa, ai cũng nói lý do này nọ. Thấy mệt, Tony ra tiệm vàng Mi Hồng bán mẹ 3 cây vàng, gửi vô ngân hàng nông nghiệp, tới đâu cũng rút được vì hệ thống ngân hàng này có tới từng huyện. Cái ra ga mua vé tàu đi Huế, liên hệ bạn bè coi có ai về Huế làm việc không. Đêm trăng ra biển Thuận An tắm, rồi Vĩ Dạ Thanh Long chi cũng ghé thăm. Rồi đi Quảng Bình nằm dài trên bãi biển Nhật Lệ, vô Quảng Trị ngồi nhậu nghêu với mấy ông đánh cá ở Cửa Tùng, chèo thuyền trên sông Thạch Hãn, đi coi động Phong Nha Kẻ Bàng với dòng sông Son huyền thoại. Rồi đi vô Hội An, chiều chiều đạp xe xuống Cửa Đại ăn cháo đậu xanh giò heo, “núa giọng Quoảng” trêu chọc mấy chị bán hàng. Đi Mỹ Sơn với tour du lịch của bọn Tây ba lô. 5 năm cày cuốc, mấy đồng đó là bao mồ hôi nước mắt của một đời sinh viên, coi như “tạm biệt gấu Misa nhé, mai em vào lớp 1 rồi”, thôi xài hết. Sau này mình đi làm sẽ có rất nhiều tiền, Tony luôn trong lòng nghĩ như vậy, tập tính buông bỏ cho nó hào sảng. Nên mặt vẫn cứ hất lên trời. Sau khi cả tháng lang thang chơi ớn rồi, lần này không đi tàu lửa nữa, sợ ngồi ê mông. Bữa ở sân bay Đà Nẵng chuẩn bị check-in, trong túi còn đâu có hai ba chục ngàn, thay vì mua dĩa cơm ăn, Tony mua luôn thanh kẹo chewingum nhai nhóc nhách cho vui miệng. 

 Tony đi làm cò xuất khẩu được 1 năm, để dành được 7000 USD, Tony quyết định tham gia hội chợ London để có khách, coi như đi chơi châu Âu cho biết. Đó là canh bạc lớn nhất của Tony, vì lúc đó, 7000 USD là có thể mua 1 miếng đất nhỏ. Người thân nói mày chưa có nhà có cửa, sao không mua miếng đất phòng thân, an cư mới lạc nghiệp. Tư duy Tây nó có vậy đâu, cần gì “an cư” mới “lạc nghiệp”, nhà thuê ở thì có sao, bữa nay sống thành phố này mai sống tỉnh kia, mốt dọn đi nước nọ. Sống là hạnh phúc, vui vẻ, thoải mái…chứ hem phải sở hữu cái nhà Ở mà hạnh phúc được. Tony nghĩ vậy và không nghe ai khuyên bảo cả, quan điểm của mình khác. 

Họ cũng phân tích Tony ơi việc tìm khách chưa chắc có, mà riêng vé máy bay đi Anh khứ hồi đã là bao nhiêu đô, một gian hàng nhỏ trong hội chợ quốc tế hết bao nhiêu đô, rồi khách sạn bèo nhất ở London cũng cả trăm bảng, rồi phải ra Hà Nội phỏng vấn visa nữa…2 chuyến bay ăn ở …mà chưa biết có visa không. 7000 USD chỉ có khoảng 4000 bảng, bằng lương 1 tháng của người ta bên đó. Đừng đi, nghe lời anh. Đừng đi, nghe lời chị. Ba má Tony nghe nói đi nước ngoài cũng gọi điện cản (hồi đó còn thơ ngây, đi nước ngoài cũng gọi điện thông báo chia sẻ tùm lum), cả gia đình một hai bắt Tony vô ngân hàng làm để ỔN ĐỊNH. Nhưng Tony không thích ổn định. Ổn định để làm gì, tính cách mình bùng nổ như vậy mà “sáng chiều chỉ có 1 việc giống nhau, lặp đi lặp lại thì 3 ngày đã héo hon mà chết”. “Có phúc làm quan, có gan làm giàu”, xưa nay người ta đúc kết vậy rồi. Những đội thương thuyền người Hà Lan, người Hoa, người Ấn đến Hội An, Vân Đồn… từ thế kỷ 15-16, tàu gỗ với mấy miếng vải buồm, sóng to gió lớn thế nào chả biết vì có dự báo thời tiết gì đâu, bỏ mạng trên biển là bình thường. Nhưng như vậy thì người ta mới giàu, mới có các con đường tơ lụa lưu thông hàng hóa quốc tế. Mình cứ sợ không dám đi đâu, thì chỉ ngồi sau lũy tre vớt bèo nuôi lợn, mất gà thì chửi hàng xóm, thèm đạm thì đập chết con Vàng nấu rựa mận lá mơ lông, mua chiếc Dream thì dựng trước cửa lau chùi miết, ngó coi có ai ngang qua thì kêu vô thăm quan “tài sản”. Mệt mệt mệt, mình khác. Chết vì lý tưởng sống là cái chết rất đáng. 

Tony chưa bao giờ sợ mất tiền, mất thì làm lại. Ngày xưa mình dám ngủ công viên để thi đại học, giờ thời thế đổi thay, mình không đi hội chợ quốc tế thì làm sao có khách mà xuất khẩu? Lúc phỏng vấn visa đi Anh, nhân viên đại sứ nói mày trẻ măng, đẹp trai, hoạt ngôn lanh lợi, vợ con chưa có, tiếng Anh tốt như vậy nguy cơ ở lại rất cao, hãy chứng minh là mày sẽ trở về Việt Nam đi. Tony trề môi dài cả thước, nói tao không hài lòng về câu hỏi này. Tao là một doanh nhân trẻ của một quốc gia độc lập, tao có human legacy riêng, tụi mày phải tôn trọng chứ sao hỏi vậy. Nếu cần quốc tịch của tụi mày thì tao sẽ bỏ mấy triệu bảng ra mua, với tao, bất cứ cái gì nếu cần thiết thì sẽ mua chứ không xin. Nghe vậy, tụi nó mặt tái ngắt, gập đầu nói Ok sir, your visa will be approved. Cái nó hẹn 3 ngày sau tới lấy, Tony liền nói tao cũng không hài lòng về câu trả lời này. Tụi nó bu lại hỏi ủa sao không hài lòng miết vậy người ơi, cái Tony nói tao muốn chiều nay có luôn, vì tối tao phải về, mai phải bán phân. Nó nói ok ok, còn xin chụp hình chung, xin nắm tay bẹo má, xin số điện thoại add FB Zalo mà Tony đâu có cho. Dễ gì cho (Đoạn này vừa đu dây điện vừa viết chứ thời đó mà có FB Zalo gì, xạo bà cố). 

Thế rồi Tony sang London, gian hàng trong hội chợ mình đã thuê và chuyền tiền trước, treo mấy băng rôn in từ Việt Nam lên. Tony bày hàng hóa của mình ra, vài gói phân bón mẫu, mấy tờ leaflet in màu lòe loẹt. Bận cái “áo vét chú rể” đi thuê ở hiệu cho thuê đồ cưới, đeo cái cà vạt màu kem, cứ thấy cây phong nào ra lá vàng là đứng chụp hình, rồi bày đặt đi coi Chelsea đồ. Giờ nhìn cái hình cũ chụp chỗ Stamford Bridge mà cười muốn rụng rốn, nhìn quê lòi. Chỉ có gương mặt là hết sức thanh tú, gặp ai cũng nhảy ra “hello, welcome to Vietnam” nên khách bu lại coi. Tony chuyện trò bằng thứ tiếng Anh trong Chim Lai 1 (Streamlines 1), tụi nó nói tiếng Anh mày giống trong sách quá. Nhưng khách quốc tế nể phục lắm, vì mới có hai lăm tuổi mà tự mình mang hàng sang rao bán, ghi trên danh thiếp là “founder/owner” thì “không phải dạng vừa đâu”… (còn tiếp, mua sách về coi đi, đọc sách giấy biên tập kỹ nên nhớ lâu và tư duy ngôn ngữ tốt hơn coi trên mạng).